هرچند درگذشته بین روستاها و روستانشینان افراد تحصیل‌کرده کمتر پیدا می‌شد و آن عده قلیل هم عمدتاً به سمت شهرها کوچ می‌کردند اما امروزه به گفته معاون توسعه روستایی و مناطق محروم معاون اول رئیس‌جمهور، از هر ده خانوار روستایی یک نفر تحصیل‌کرده به کشور معرفی می‌شود، علاوه بر این نزدیک به 30 درصد جمعیت کشور یعنی رقمی حدود 21 میلیون نفر در روستاها زندگی می‌کنند. با اینکه کتاب و کتاب‌خوانی برای هر کشوری که به دنبال الگوسازی و تمدن سازی است پاشنه آشیلی جدی محسوب می‌شود و در مقابل روستاها نیز نقطه اولیه تمدن در تاریخ بشریت بوده‌اند اما امروزه در موضوع کتاب‌خوانی از رقم 30 درصد روستانشینان در برابر هفتاد درصد شهرنشین به کلی غفلت شده است.

یکی از بزرگ‌ترین مسائل فرهنگی ما در کشور در دهه اخیر آمار بسیار پائین کتاب‌خوانی در بین نسل جدید است که در همه سطوح کشور به‌عنوان یک دغدغه مطرح‌شده و برای حل آن تابه‌حال فعالیت‌هایی نیز صورت گرفته اما مسئله همچنان پابرجاست، در بهترین برآوردها سرانه مطالعه هر ایرانی حدود 7 دقیقه اعلام‌شده که آمار بسیار فاجعه‌آمیزی محسوب می‌شود، امر کتاب و کتاب‌خوانی نیز مانند سایر امور در کشور متولیان متعددی دارد، به سراغ یکی از مدیران اسبق حوزه کتاب و کتاب‌خوانی رفته‌ایم، تنها زنی که در استان خراسان رضوی در سمت مدیرکلی امور کتابخانه‌های استان فعالیت‌های درخور توجهی نیز انجام داد، آنچه ازنظر می‌گذرانید حاصل گفت‌وگو ما با دکتر نجمه خدادادی مدیرکل اسبق امور کتابخانه‌های استان و استاد فعلی دانشگاه آزاد اسلامی است.

خرید و مطالعه کتاب­های دست‌دوم پدیده جدیدی نیست، از حدود نیم‌قرن پیش که تعداد باسوادان و کتاب‌خوانان کشور رو به افزایش گذاشته بازار خریدوفروش و کرایه کتاب­های دست‌دوم هم رونق یافته است؛ متقاضیان علاقه‌مندی که شاید جیب‌های خالی­شان اجازه خرید کتاب­های نو را به آن‌ها نمی­داد، اشتیاق به کتاب، آن‌ها را به اجاره و یا خرید کتاب‌های دست‌دوم می­کشاند، همانند شخصیت محبوب مجید در سریال «قصه­های مجید»، پسر نوجوان علاقه‌مند به مطالعه که عطش کتاب‌خوانی را با کرایه کتاب‌های شعر و رمان فرو می‌نشاند. «دست‌دوم‌فروشی» شغلی رایج و بعضاً پرسود در سراسر جهان است، گاه بخش مهمی از این فروشگاه­های لوازم دست‌دومی، کتاب­ها هستند امّا در ایران بازار دست‌دوم‌فروشی کتاب هم به‌نوعی تابع بازار بی‌رونق مطالعه و کتاب‌خوانی است.

برنامه‌های ترویجی و تشویقی برای افزایش مطالعه در میان مردم از فقر ابتکار رنج می‌برد، دستگاه‌های متولی هریک با انجام برخی برنامه‌های تکراری در برابر عدم توفیق در این زمینه هنوز به خلاقیت تازه و آن‌چنانی دست نزده‌اند؛ اگر ترغیب به کتاب‌خوانی واقعاً به‌عنوان یک دغدغه مهم از سوی این نهادها شناخته می‌شود، باید رسمیت و جدیت بیشتری به برنامه‌های این حوزه ببخشند؛ در گفتگو با گل علی بابایی و ابراهیم حسن بیگی به بررسی این کم و کاستی‌ها پرداخته‌ایم.

چند سالی می‌شود که در پی تحریم و گرانی کاغذ و بالا رفتن هزینه‌های چاپ، صنعت نشر با مشکلات بسیاری روبرو بوده است، نشر کودک هم مستثنا از این مشکلاتی نبوده است اما این حوزه جدای از دست‌به‌گریبان بودن با گرانی کاغذ و مشکلات خاص اقتصادی به علت بروز پدیده ‌هایی دیگر از سوی خانواده‌ها و کودکان هم کم اقبال بوده و سبب پایین آمدن تیراژ آن در اکثر انتشاراتی‌های فعال در حوزه کودکان شده است. برای بررسی بیشتر وضعیت نشر کودک با برخی کارشناسان این حوزه گفتگویی داشته‌ایم.

گسترش روزافزون فنّاوری در عرصه دیجیتال سبب ظهور روش‌های جدید مطالعه در میان اقشار مختلف جامعه شده است، یکی از این روش‌ها کتاب‌های گویا است که درواقع یک قالب دیجیتالی بوده که واژه‌های کتاب توسط یک یا چند گوینده خوانده و به‌صورت فایل صوتی درمی‌آید، برخی مواقع نیز به‌صورت نمایشنامه بازی می‌شود و ممکن است با موسیقی یا افکت‌های صدایی هم همراه باشد.

یک کاخ مجلل فرهنگی در جنوبی ترین نقطه پایتخت. این توصیفی کوتاه و گویا از کتابفروشی« فرهنگان رازی» است. حدود دو سال است که ساختمانی دو طبقه با نمای شیشه ای و معماری چشم نواز در خیابان هلال احمر، نرسیده به میدان رازی(گمرک سابق) و درست در امتداد راسته ی فروشندگان موتور سیکلت نگاه عابران را به خود جلب می کند. اگرچه بخش عمده ای از ساکنان این منطقه و به خصوص جوانان و نوجوانان علاقه مند به کتاب و مطالعه، تجربه حضور و خرید از این مجموعه فرهنگی را داشته اند اما شاید بسیاری از اهالی جنوب شهر تهران خبر نداشته باشند که یکی از بزرگترین و مجهزترین کتابفروشی های این شهر با امکاناتی قابل توجه در مجاورت پارک رازی قرار دارد. منطقه ای که به خاطر تراکم و جوانی جمعیت و بافت فرهنگی و اقتصادی خاص ساکنان آن می تواند بستری مناسب برای ظهور انحرافات اجتماعی باشد. از سوی دیگر پایین بودن سطح درآمد اهالی این منطقه، هرگونه فعالیت فرهنگی توسط بخش خصوصی را با ریسک پذیری بالا همراه کرده است. این پیش زمینه ذهنی در باور و اذهان بسیاری از شهروندان تهرانی و حتی مدیران و فعالان فرهنگی وجود دارد.

در رونق گرفتن فرهنگ کتاب‌خوانی رسانه­ها اثرگذاری قابل‌توجهی دارند، هرچند کتاب خود می­تواند به‌مثابه یک رسانه عمل کند امّا تعامل و تبادل معنایی آن با سایر رسانه‌ها به هم‌افزایی و اثرگذاری بیشتر بر مخاطبان می­افزاید؛ در این میان رسانه­های تصویری چون تلویزیون و سینما به دلیل دامنه گسترده مخاطبان­ مهم هستند، چگونگی بازنمایی و پیوند میان این رسانه­ها و کتاب می­تواند از سویی وضعیت مطالعه را در آینه جامعه منعکس کند و از سوی دیگر در بهبود و یا تخریب وضعیت تولید، نشر، توزیع و مطالعه کتاب اثرگذار باشد. این گزارش، بازنمایی­ کتاب در تلویزیون و سینما را بررسی کرده و در آخر با تلنگری به این عرصه در ایران خاتمه می­یابد.

وضعیت چرخه تولید، توزیع و مصرف کتاب آن‌قدر پیچیده شده است که ناشری را می‌بینیم که کتاب تولید می‌کند، خرده‌فروشی می‌کند، عمده می‌فروشد، پخش می‌کند و حتی دنبال نمایشگاه‌های کتاب هم هست، اما کدام‌یک وظیفه ناشر است؟ هرکدام از این حلقه را بایستی به چه کسی سپرد؟ امروز بین مسئولین و فعالین حوزه کتاب اختلاف بر سر این است که نمایشگاه خوب است یا فروشگاه کتاب و در مورد کتاب نخوانی مردم یکی ناشر را متهم می‌کند که کتاب خوب تولید نمی‌کند، دیگری نویسنده را که کتاب خوب نمی‌نویسد و دیگری توپ را در زمین دولتی‌ها و نداشتن ویترین و تبلیغ می‌اندازند. برای بررسی جایگاه واقعی ناشرین در چرخه کتاب سراغ مدیرعامل شرکت انتشاراتی به نشر وابسته به آستان قدس رضوی رفتیم. آستان قدس رضوی از سال 62 فعالیت خود در زمینه چاپ، نشر و توزیع کتاب را در قالب موسسه چاپ و نشر آستان قدس رضوی آغاز کرده و در سال 1376 با توجه به گسترش فعالیت‌های مؤسسه، شرکت به‌نشر که تا آن زمان خود یکی از شعبات مؤسسه به شمار می‌آمد، مستقلاً عهده‌دار وظایف نشر و توزیع کتاب شد.

انسان در دوران کودکی مثل نهالی درختی است که به هر سمت‌وسو که باغبان هدایتش کند، می‌رود و تنومند می‌شد، امروز به‌سختی می‌توان جوانان و بزرگ‌سالان را به کتاب‌خوانی متقاعد کرد چراکه به زندگی دیجیتال و روزمرگی‌های زندگی عادت کرده‌اند اما کودکان کمتر دچار چنین آسیب‌هایی هستند و علت آن‌هم حضور در مدرسه و محیط درس خواندن است. اگر بتوان در سنین کودکی، کتاب‌خوانی را به یک عادت برای فرزندانمان تبدیل کنیم، قطعاً در آینده با فقر مطالعه در جامعه مواجه نمی‌شویم، یکی از فرصت‌های مناسب برای این مسئله کتاب‌خوانی در مدارس به بهانه درس خواندن است، یعنی رویکرد تحقیق محور بودن مدارس و مراجعه به منابع غیر کتب درسی سبب می‌شود که دانش آموزان بامطالعه انس بگیرند. یکی از بسترهای مهم برای تحقق چنین هدفی، وجود کتابخانه در مدارس است، در گفت‌وگو با معاون مدیرکل فرهنگی وزارت آموزش‌وپرورش و یکی از کتابداران فعال در مدارس این موضوع را بررسی کرده‌ایم.

یکی از عوامل کاهش سرانه مطالعه در کشور را می‌توان به رکود بازار چاپ و نشر و گرانی و عدم دسترسی آسان مردم به کتاب دانست، عاملی که کتاب را به‌عنوان یک کالای فرهنگی از سبد خانوار ربوده است. کافی نبودن کتابخانه‌های عمومی نیز نمونه‌ای دیگر از کمبودهای حوزه کتاب است، برای بررسی دلایل این وضعیت حوزه کتاب به گفت‌وگو با حسین اکبری مدیرکل کتابخانه‌های عمومی خراسان رضوی پرداختیم، مدیرکلی که چند ماهی آغاز مدیریتش نمی‌گذرد، در ادامه این گفت‌وگو با نظرات و برنامه های مدیرکل جدید کتابخانه‌های عمومی آشنا خواهید شد.

ممیزی کتاب از آن دسته موضوعاتی است که پس از روی کار آمدن دولت یازدهم بحث‌های بسیاری درباره آن شده است، منشأ اظهارنظرهای گوناگون در این حوزه نیز صحبت‌هایی است که رئیس دولت و وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی مطرح می‌کنند، عده‌ای معتقدند فرایند فعلی ممیزی کتاب آسیب‌هایی جدی به حوزه نشر و کتاب‌خوانی وارد کرده است و به همین دلیل باید تحولاتی اساسی در این عرصه به وجود آورد. از طرفی دیگر برخی کارشناسان نبود ممیزی کتاب را دارای تأثیرات جبران‌ناپذیر می‌دانند و بر اصلاح آن با شیوه‌های بومی و با استفاده از تجربیات گذشته تأکید می‌کنند، به‌ هر روی سؤالاتی در این حوزه مطرح است که تا پاسخ آنان مشخص نشود، اقدام بر اساس هریک از دو دیدگاه نمی‌تواند اقدام کاملی باشد. این سؤالات را در گفتگو با یکی از اعضای کمیسیون فرهنگی مجلس و همچنین یکی از نویسندگان نام‌آشنای کشورمان بررسی کرده‌ایم.

دکتر مهری پریرخ دکترای کتابداری و اطلاع‌رسانی خود را از استرالیا دریافت کرده است و هم‌اکنون در دانشگاه فردوسی مشهد تدریس می‌کند، او سال 88 دبیر همایش ملی کتابخانه‌های آموزشگاهی بوده است و درباره نسبت نظام آموزشی کشور با مطالعه و کتاب‌خوانی انتقادات و پیشنهاد‌هایی طرح کرده است؛ با این عضو هیئت‌علمی دانشگاه از نظام آموزشی و دغدغه‌های ترویج مطالعه میان دانش‌آموزان گفتگو کرده‌ایم که حاصل آن را در ادامه خواهید خواند.

در روزگاری به سر می‌بریم که علی‌رغم تبلیغات و تأکید فراوان بزرگان کشوربه‌ویژه رهبر معظم انقلاب بر لزوم گسترش فرهنگ کتاب‌خوانی در جامعه، سرانه مطالعه در کشور آمار پایین و متناقضی دارد؛ آماری که جدا از مشکلات عدیده‌ای که در آینده متوجه نسل آینده خواهد کرد و نسلی بدون قدرت تفکر در مهد فرهنگ و ادب جهان باقی می‌گذارد، عقب‌ماندگی ناشی از گرایش سطحی به ذائقه غربی را هم به دنبال خواهد داشت و این خطر بزرگی است که باید از هم‌اکنون به فکر جبران آن بود. برای بررسی وضعیت سرانه کتاب‌خوانی، دلایل این امر و راهکارهای موجود برای بهبود آن، پای سخنان حسین مسگرانی، معاون فرهنگی اداره کل فرهنگ و ارشاد خراسان رضوی می‌نشینیم؛ درذیل این معاونت ادارات امورفرهنگی، امورنشر، اداره امورچاپ و اداره امورمطبوعات و تبلیغات فعال هستند.

کتابخانه از گذشته تا امروز نقش مهمی در گسترش علوم، تحقیق و پژوهش و تمدن سازی در جوامع مختلف داشته است؛ برخی کتابخانه‌ها تأثیرگذاری بیشتری نسبت به سایرین داشته و در طول زمان دانشمندان و محققان بسیاری را در تالارهای خود پرورش داده‌اند، کتابخانه‌هایی که با در اختیار داشتن نسخ قدیمی و جدید و منابع مختلف مکان مناسبی برای پژوهش‌های دانشمندان به شمار می‌رفته‌اند، امروزه نیز کتابخانه‌های بزرگ و معتبری در سراسر جهان وجود دارند که هرکدام نقشی مؤثر در این رابطه ایفا می‌کنند. این مکان فرهنگی در تمامی ملت‌ها به جهت گسترش فرهنگ دارای جایگاه ارزشمندی بوده است تا جایی که در برخی از کشورها به دریچه‌ای برای جذب گردشگر هم مبدل شده است و سالانه میلیون‌ها گردشگر در سراسر دنیا از ساختمان‌های قدیمی و جذاب و حتی جدید و مدرن برخی کتابخانه‌ها دیدن می‌کنند.

تعاونی ناشران خراسان از سال 1372 تحت عنوان دفتر خدمات نشر با حضور تعدادی از ناشران فعال آن روز شکل گرفت و بعد تبدیل به شرکت رسمی تعاونی ناشران خراسان شد، حدود 100 ناشر خراسان در این تشکل عضو هستند که استخوان‌بندی نشر خراسان را تشکیل می‌دهند، از بخش خصوصی و نیمه‌خصوصی گرفته تا نشرهای دولتی. تعداد بالای کسانی که مجوز نشر دارند اما فعالیتی ندارند، سبب شده است نه‌تنها در استان خراسان بلکه در کشور اتحادیه ناشرین وجود نداشته باشد و تنها محدود به تهران، قم و تبریز باشد، برای همین تعاونی ناشرین خراسان در خراسان بزرگ چنین نقشی را ایفا کرده و مسائل صنفی این حلقه تأثیرگذار حوزه کتاب را پیگیری می‌کند، اما این تشکل یک بنگاه اقتصادی است و شاید نتواند به‌صورت کلان نسبت به حل مسائل حوزه نشر اقدام نماید، امروزه نه خود اتحادیه بلکه همبستگی و وحدت میان ناشران نیازی اساسی برای شکل‌گیری یک سیستم قوی، پویا و اقتصادی در حوزه نشر است، با این نگاه سراغ مدیرعامل تعاونی ناشران خراسان، مهدی نصیرزاده رفتیم، در ادامه این گفت‌وگو را بخوانید.

رهبر معظم انقلاب در بازدید خود از نمایشگاه کتاب تهران گفته‌اند: «من مى‌خواهم خواهشى از مردم بکنم و آن این است: کسانى که وقت‌هاى ضایع ‌شوند‌ه‌اى دارند؛ مثلاً به اتوبوس یا تاکسى سوار مى‌شوند، یا سوار وسیله‌ نقلیه‌ خودشان هستند و دیگرى ماشین را مى‌راند، یا درجاهایی مثل مطب پزشک در حال انتظار به سر مى‌برند و به‌هرحال اوقاتى را در حال انتظار به بیکارى مى‌گذرانند، در تمام این ساعات، کتاب بخوانند. کتاب در کیف یا جیب خود داشته باشند و در اتوبوس که نشستند، کتاب را باز کنند و بخوانند. وقتى هم به مقصد رسیدند، نشانى لاى کتاب بگذارند و باز در فرصت یا فرصت‌هاى بعدى آن را باز کنند و از همان‌جا بخوانند، بنده خودم چند جلد قطور از یک عنوان کتاب را در اتوبوس خواندم!»

هرگاه صحبت از کتاب نخواندن در کشورمان می‌شود، انگشت اتهام به سمت مخاطبین و مردم می‌رود که کتاب نمی‌خوانند و عمده تلاش‌ها معطوف به فرهنگ‌سازی مطالعه است؛ بااین‌حال نگاهی به وضعیت موجود چرخه تولید تا مصرف کتاب این سؤال را به ذهن متبادر می کند که آیا ساختارسازی بر فرهنگ‌سازی مقدم نیست؟ چرخه کتاب از تولید شروع و به نشر، توزیع و فروش می‌رسد تا حلقه آخر آن را خوانندگان شکل دهند. نماینده حلقه تولید، مؤلف، نویسنده و مترجم است که با همکاری ناشر اقدام به چاپ یک محصول می‌کند و آن را درنهایت توسط سیستم توزیع و فروش به دست خواننده می‌رساند؛ برای پاسخ به این‌که چرا کتاب در ایران خوانده نمی‌شود اگر سراغ حلقه آخر برویم، وضعیت همین می‌شود که مدام بر موضوع فرهنگ‌سازی کتاب‌خوانی تأکید می‌کنیم،اما با فرض اینکه همه مردم، فرهنگ کتاب‌خوانی را کسب کردند، آیا زیرساخت لازم برای ارائه کتاب به مردم وجود دارد؟ آیا نویسنده ما می‌تواند کتابی مطابق با ذائقه مردم بنویسد و ناشر هم باقیمت مناسب چاپ و کند و در دسترس مخاطب قرار گیرد؟ ناشر به‌عنوان حلقه ارتباطی بین مخاطب و نویسنده، در موضوع کتاب‌خوانی می‌تواند بسیار تأثیرگذار باشد.

توزیع مناسب محصولات فرهنگی یکی از حلقه‌های مفقوده در چرخه تولید تا مصرف این محصولات بوده است، تلاش‌های بسیاری برای پر کردن این خلأ در حوزه‌های مختلف شده، برای نمونه در حوزه کتاب نمایشگاه‌ها و فروشگاه‌های عرضه کتاب یکی از این تلاش‌هاست. محسن پرویز ازجمله افرادی است که چه در دوران تصدی معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در دولت نهم و ابتدای دولت دهم و چه در دوره‌های مختلف عضویت در هیات مدیره انجمن قلم ایران دراین‌باره اظهارنظرهای گوناگونی کرده است. وی در گفت‌وگو با ما به پارادوکس سیستم توزیع و نمایشگاه‌های کتاب اشاره می‌کند که هنوز لاینحل مانده‌است، یعنی عده‌ای معتقدند برگزاری نمایشگاه برای تولیدکنندگان کتاب مفید است و عده‌ای دیگر معتقدند اتفاقا برگزاری نمایشگاه کتاب باعث کاهش همان سودکم کتابفروشان می‌شود. حاصل گفتگوی ما با محسن پرویز، عضو هیات مدیره انجمن قلم ایران را درباره توزیع کتاب و توسعه کتاب‌خوانی در ادامه می‌خوانید.

همه می‌گویند کتاب‌ در ایران خوانده نمی‌شود و برای آن دلایل زیادی می‌آورند، یکی از این دلایل در دسترس نبودن کتاب است، کتابخانه‌های عمومی نیز باهدف تسهیل و در دسترس قرار دادن کتاب ایجاد شدند اما نبود کتابخانه‌های کافی سبب شده حال‌وروز کتاب‌خوانی خوب نباشد. وضعیت کتابخانه‌های عمومی مشهد با جمعیت میلیونی که القابی همچون پایتخت معنوی یا قطب دانشگاهی و حوزوی را به خود اختصاص داده آن‌قدر نامناسب است که از بسیاری از شهرها عقب‌مانده‌ است. شاید بزرگ‌ترین مصداق این نامناسب بودن اوضاع، افتتاح ساختمان کتابخانه مرکزی مشهد باشد که نزدیک به دو دهه است که به سوژه پیگیری‌های اهالی رسانه بدل شده.